نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال هجدهم شماره 1 (پیاپی 50، بهار و تابستان 1400)

«بیت‌الحکمه» مامون کتابخانه‌ای سلطنتی بود که در عصر اول عباسی همزمان با خلافت هارون عباسی (170193ق) و وزارت خاندان برامکه در سال 187ق/803م تاسیس شد و در دوران خلافت مامون تا متوکل (198232ق) به اوج شکوفایی رسید و از عصر متوکل (232247ق) رو به افول نهاد. جریان اعتزال در شکل‌گیری، رونق و افول بیت‌الحکمه مامون نقش بسزایی داشت. این پژوهش با هدف ارایه تصویری از نقش جریان اعتزال در شکل‌گیری بیت‌الحکمه ازیک‌سو و فروکاهش رونق آن ازدیگرسو، به عوامل موثر در شکل‌گیری و فروپاشی آن به شیوه توصیفی تحلیلی با تمرکز بر نقش اندیشه و جریان اعتزال می‌پردازد. براساس یافته‌های تحقیق، مقابله با نفوذ علمی و معنوی اهل‌بیت، با به جریان انداختن حرکت‌های جدید علمی و گرایش شدید مامون و خلفای پس از وی تا متوکل به اندیشه اعتزال از جمله عوامل شکل‌گیری بیت‌الحکمه بود. کاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مامون در دفاع از اندیشه‌های اعتزالی، سخت‌گیری‌های فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سیاست‌های ضداعتزالی متوکل، اطرافیان او و خلفای پس از وی، ترویج حدیث‌گرایی به‌جای خردگرایی که شالوده جریان اعتزال بود و عدم تسامح و تساهل خلفای پس از مامون با اندیشمندان و علمای مذاهب گوناگون و به‌ویژه معتزله به‌لحاظ اعتقادی موجب افول بیت‌الحکمه مامون شد. البته شکل‌گیری قدرت‌های نیمه متمرکز و گاه کاملا مستقل در شرق و غرب خلافت عباسیان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نیز به‌عنوان عامل سیاسی نمی‌توان نادیده گرفت.

یکی از بحث‌های مهم در تاریخ‌‌‌پژوهی مسئله نصاب لازم برای نقل گزاره‌های تاریخی از حیث اعتبار معرفت‌شناختی است. شاید برخی بین ساحت نقل و قبول گزارهای تاریخی خلط کرده و نصاب جواز نقل گزارش‌های تاریخی را ظن به مطابقت با واقع بدانند، درحالی‌که مقام نقل با مقام قبول متفاوت است و در مقام نقل، به احتمالات کمتر از احتمال ظنی می‌توان اکتفا کرد. در این نوشتار با روش تحلیلی، ابتدا ادله‌ای که نصاب نقل گزاره‌های تاریخی را احتمال ظنی می‌شمارد نقد گردیده، سپس دلایلی که احتمال کمتر از پنجاه درصد را برای نقل گزاره‌های تاریخی کافی می‌داند بیان شده است. عدم استلزام بین فسق مخبر و دروغ بودن خبر، امکان ترمیم اعتبار خبر ضعیف با اخبار ضعیف دیگر و امکان ترمیم اعتبار خبر ضعیف با قراین پیرامونی، مهم‌ترین دلایل فرض دوم به‌شمار آمده و تبیین گردیده‌اند.

ظهور دین اسلام که ناسخ ادیان و شرایع پیشین به‌شمار می‌آید، واکنش مسیحیان و یهودیان را برانگیخت. آنان اسلام را دینی رقیب می‌دانستند. به همین سبب، طرحی برای شبهه‌افکنی در آیات قرآن به راه انداختند که محور آن، ادعای تناقض در آیات قرآن بود. تغییر قبله ازجمله موضوعاتی بود که توجه حداکثری مستشرقان را به خود جلب نمود. سوال اصلی تحقیق این است که مستشرقان از تغییر قبله چه انگاره‌ای داشته‌اند؟ و چه پاسخی می‌توان به سخنانشان داد؟ نتایج نشان داد که برخی از نویسندگان تحت سیطره دیدگاه‌های استعماری، نسخ احکام را راهکاری برای پوشاندن برنامه نبوت پیامبر(ص) می‌دانستند، اما نویسندگان آزاد تغییر قبله را همراهی یهودیان با پیامبر(ص) عنوان می‌کردند. علاوه بر دلایلی همچون امتحان مسلمانان و واکنش به طعنه‌های یهود، نکته مهم رفتار خصومت‌آمیز و فریبکارانه یهود با مسلمانان است.

مشهور آن است که دعوت پیامبر اکرم (ص) در سال‌های آغازین بعثت به‌صورت مخفیانه انجام شده است. این دیدگاه به پشتوانه چهار دسته از روایات شکل گرفته است: 1) روایات ناظر به موضوع دعوت مخفی به‌صورت مستقیم؛ 2) روایات مربوط به مخفی کردن رسالت از ابوطالب؛ 3) روایات تفسیری آیات 214 شعراء و 94 حجر؛ 4) روایات مربوط به خانه ارقم‌بن ابی‌ارقم. این مقاله که به روش توصیفی ‌ تحلیلی انجام گرفته، اعتبار برخی از روایات دعوت مخفی را زیرسوال برده و به‌طورکلی، نشان داده که اصل دعوت پیامبر اکرم(ص) مخفی نبوده است، بلکه برخی از یاران رسول خدا(ص) با توجه به موقعیت‌های خاص خود، قادر به علنی کردن اسلام خویش نبودند و به‌صورت مخفیانه ایمان می‌آوردند. پیامبر اکرم(ص) نیز با فراهم کردن موجبات مخفی ماندن اسلام این گروه از یاران خود، به حمایت از آنان برمی‌خاست.

بررسی منابع و آثار تاریخی و نیز حدیثی نشان می‌دهد برخی از اخبار تاریخی جعلی در زمان اولیه صدور خود، امکان ترویج و گسترش کامل را نداشته‌اند، اما بسیاری از راویان بعدی از روی آگاهی و یا ناآگاهی، از روش‌های گوناگونی برای ترویج و گسترش این گزارش‌های جعلی استفاده کرده‌اند. از سوی دیگر، گزارش‌های تاریخی متعددی در منابع حدیثی و تاریخی مبنی بر مطلاق بودن امام حسن مجتبی وجود دارد که بنا بر نقد و بررسی بسیاری از منابع، در زمان اولیه، خبر مختصری بوده، ولی بعدها با روش‌ها و انگیزه‌های گوناگون در منابع به گستردگی نقل شده است. به‌نظر می‌رسد می‌توان با شناسایی ماده اولیه این گزارش‌ها و شناخت روش‌های گسترش این اخبار، نقد دقیق‌تر و روشن‌تری از این‌‌گونه اخبار ساختگی ارایه داد. در این پژوهش با بررسی گزارش‌های متعدد اخبار مطلاق، این روش‌های گسترش اخبار جعلی شناسایی شده‌اند تا بتوان الگویی کلی برای شناسایی روش‌های گوناگون گسترش اخبار ساختگی به ‌دست آورد. برخی از این روش‌های گسترش اخبار جعلی عبارتند از: افزودن آمار، فضیلت‌نمایی و افزودن جزییات داستانی.

بررسی ابعاد گوناگون تجلیات آموزه‌های اسلامی بر هویت حماسه دلیران ‌جنوب ایران در فاصله تاریخی (19091920م)، به‌ویژه در جریان جنگ جهانی اول هدف اصلی این پژوهش است. این مقاله پس از گردآوری اطلاعات به دو روش مصاحبه و کتابخانه‌ای، با اتخاذ رویکرد کیفی مبتنی بر روش «تحلیل مضمون» که به‌دنبال خروجی مضامین پایه،‌ سازمان‌دهنده و فراگیر مرتبط با مسئله تحقیق است، به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که چه آثاری از آموزه‌های ‌اسلامی و نهضت حسینی در هویت ضداستعماری قیام دلیران ‌جنوب تجلی ‌یافته است؟ یافته‌های پژوهش منجر به تولید 210 کد باز گردید که پس از ترکیب این کدها با یکدیگر 10 مضمون پایه شناسایی شد. این مضامین در نهایت، در قالب سه مضمون سازمان‌دهنده «عوامل و زمینه‌ها»، «مدیریت راهبردی روحانیت مبارز» و «ساختار اصول مبارزه و رفتار مجاهدان در قیام» گروه‌بندی شد و از آنها عنوان فراگیر «تجلی آموزه‌های اسلامی و نهضت حسینی در درون حماسه دلیران ‌جنوب ایران» شکل گرفت. بحث و بررسی شواهد پژوهش، نقش آموزه‌های اسلامی و ‌نهضت کربلا در هویت‌آفرینی قیام جنوب و برانگیختگی غیرت ملی دلیران در مقابله با اشغالگران را نمایان ساخته، نادرستی دیدگاه‌های دیگر درباره انگیزه و ماهیت این قیام (فرصت‌طلبی، تحریک‌ آلمان‌ها و ناسیونالیسم) را نشان می‌دهد.